Jacek Chrząszczewski, Kościoły Ormian polskich, Warszawa
2001TYTUŁ RÓWNOLEGŁY ORMIAŃSKI: Lehahayoc' ekel'ec'inere"
TYTUŁ
SERII: Katalog zabytków ormiańskich, tom I
WYDAWNICTWO: Res Publica
Multiethnica, ul. Cypryjska 44, 02-761 Warszawa, tel./fax 022 642-11-24
ISBN:
83-902613-1-6
 |
OPIS FIZYCZNY: format A-4 (210x297mm), 160 stron tekstu (a w nim: mapy
historyczne ukazujące rozmieszczenie kolonii ormiańskich na terenie dawnej
Rzeczypospolitej, plany miast z zaznaczeniem lokalizacji świątyń i innych
budowli ormiańskich, architektoniczne pomiary kościołów wykonane przez autora,
rysunki detali i ornamentów, przypisy, aneksy, spis wykorzystanych materiałów
archiwalnych i obszerna bibliografia) oraz 100 unikalnych fotografii
czarno-białych (ukazujących wygląd świątyń ormiańskich w przeszłości) i 213
współczesnych fotografii kolorowych (wykonanych przez autora w roku 2000,
ukazujących obecny stan kościołów, w większości położonych w granicach
dzisiejszej Ukrainy i Mołdawii) |
ZAWARTOŚĆ: W książce omówiona została historia powstania, architektura,
wystrój malarski i rzeźbiarski oraz wyposażenie wszystkich świątyń Ormian
polskich, które wzniesiono na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej od XIV
do XX wieku, w takich miejscowościach jak: Bałta (Józefgród) nad rzeką Kodymą,
Brzeżany, Czerniowce, Horodenka, Jazłowiec, Kamieniec Podolski (4 kościoły i 2
kaplice), Kuty nad Czeremoszem, Lwów (katedra, 3 kościoły i 2 kaplice), Łuck,
Łysiec, Mohylów Podolski, Raszków, Stanisławów, Śniatyn, Tyśmienica, Zamość i
Żwaniec. Nie zachowany kościół ormiański w Zamościu został zrekonstruowany przez
autora w formie rysunku aksonometrycznego, wykonanego na podstawie pomiaru z
początku XIX wieku. Do odtworzenia pierwotnego wyglądu kościoła Św. Mikołaja w
Kamieńcu Podolskim posłużyły wyniki ostatnich badań archeologicznych. Nie
istniejące świątynie ormiańskie w Kamieńcu i Mohylowie Podolskim przedstawiono
na unikalnych fotografiach archiwalnych, z których część została opublikowana po
raz pierwszy. Po raz pierwszy również zamieszczono kolorowe zdjęcia tych części
katedry ormiańskiej we Lwowie, które do dziś nie są udostępnione wiernym. W
książce zostały szczegółowo omówione wschodnie ornamenty i detale
architektoniczne, krzyże wotywne, chaczkary oraz średniowieczne malowidła
ormiańskie, odkryte w niszy okiennej, secesyjne mozaiki Józefa Mehoffera,
rozmieszczone w kopule, a także modernistyczne malowidła i witraże Jana Henryka
Rosena, którymi ozdobiono ściany tej świątyni w okresie międzywojennym. Autor
książki ustalił obecne miejsce przechowywania obrazu Matki Boskiej Ormiańskiej,
który cieszył się szczególnym kultem w Kamieńcu Podolskim, a od lat 20. XX wieku
był uważany za zaginiony. Niezwykła historia tego wizerunku Pani Podola wraz
z analizą stylistyczną i nowym datowaniem, a także dzieje innych cudownych
obrazów z kościołów ormiańskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej zostały
omówione w formie odrębnych przypisów. Ponadto opisano wszystkie ormiańskie
płyty nagrobne, zachowane do dziś we Lwowie, Kamieńcu Podolskim i Żwańcu.
Uwzględniono też nagrobki nie zachowane, lecz znane z wcześniejszych opisów.
Większość pamiątkowych inskrypcji ormiańskich i łacińskich została
przetłumaczona na język polski. W książce omówiono architekturę świątyń
ormiańskich przed i po unii Ormian polskich z Kościołem rzymskim w XVII wieku
oraz wyposażenie kościołów - w większości po II wojnie światowej zniszczone,
zaginione lub rozproszone. Budynki świątyń ormiańskich pozostawione na Ukrainie
i w Mołdawii, przebudowane lub adaptowane po wojnie, pełniły do niedawna różne
funkcje, takie jak: magazyn ikon i rzeźb (katedra we Lwowie nadal pełni tę
funkcję, jedynie jej część wschodnia została oddana wiernym przed wizytą papieża
w 2001), sala wykładowa akademii milicyjnej (kościół Św. Krzyża we Lwowie - do
dziś podzielony na dwie kondygnacje żelbetowym stropem), skład butelek po mleku
(kościół w Horodence), sala gimnastyczna technikum gospodarstwa wiejskiego
(Śniatyn), sala koncertowa filharmonii (Czerniowce), cerkiew prawosławna (Kuty,
Stanisławów), kościół rzymskokatolicki (Żwaniec, Raszków), kinoteatr (Łysiec),
kamienica mieszkalna (Łuck) itp. Kilka kościołów uległo całkowitemu zniszczeniu
(kościół w Zamościu - zburzony przez Rosjan w XIX w., kościoły Św. Anny i Św.
Jana Nissibeńskiego we Lwowie - zburzone przez Austriaków w XIX w., kościoły w
Mohylowie i Kamieńcu Podolskim - wysadzone w powietrze na polecenie władz
sowieckich w latach 30. XX w.). Autor książki, przeprowadziwszy żmudne badania
archiwalne i terenowe, odtworzył pierwotny wygląd i wyposażene tych zapomnianych
zabytków ormiańskich.
(fragment recenzji prof. dr hab. inż. arch. Anny Mitkowskiej)