Jacek Chrząszczewski, Kościoły Ormian polskich, Warszawa 2001
TYTUŁ RÓWNOLEGŁY ORMIAŃSKI: Lehahayoc' ekel'ec'inere"
TYTUŁ SERII: Katalog zabytków ormiańskich, tom I
WYDAWNICTWO: Res Publica Multiethnica, ul. Cypryjska 44, 02-761 Warszawa, tel./fax 022 642-11-24
ISBN: 83-902613-1-6

OPIS FIZYCZNY: format A-4 (210x297mm), 160 stron tekstu (a w nim: mapy historyczne ukazujące rozmieszczenie kolonii ormiańskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej, plany miast z zaznaczeniem lokalizacji świątyń i innych budowli ormiańskich, architektoniczne pomiary kościołów wykonane przez autora, rysunki detali i ornamentów, przypisy, aneksy, spis wykorzystanych materiałów archiwalnych i obszerna bibliografia) oraz 100 unikalnych fotografii czarno-białych (ukazujących wygląd świątyń ormiańskich w przeszłości) i 213 współczesnych fotografii kolorowych (wykonanych przez autora w roku 2000, ukazujących obecny stan kościołów, w większości położonych w granicach dzisiejszej Ukrainy i Mołdawii)

ZAWARTOŚĆ: W książce omówiona została historia powstania, architektura, wystrój malarski i rzeźbiarski oraz wyposażenie wszystkich świątyń Ormian polskich, które wzniesiono na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej od XIV do XX wieku, w takich miejscowościach jak: Bałta (Józefgród) nad rzeką Kodymą, Brzeżany, Czerniowce, Horodenka, Jazłowiec, Kamieniec Podolski (4 kościoły i 2 kaplice), Kuty nad Czeremoszem, Lwów (katedra, 3 kościoły i 2 kaplice), Łuck, Łysiec, Mohylów Podolski, Raszków, Stanisławów, Śniatyn, Tyśmienica, Zamość i Żwaniec. Nie zachowany kościół ormiański w Zamościu został zrekonstruowany przez autora w formie rysunku aksonometrycznego, wykonanego na podstawie pomiaru z początku XIX wieku. Do odtworzenia pierwotnego wyglądu kościoła Św. Mikołaja w Kamieńcu Podolskim posłużyły wyniki ostatnich badań archeologicznych. Nie istniejące świątynie ormiańskie w Kamieńcu i Mohylowie Podolskim przedstawiono na unikalnych fotografiach archiwalnych, z których część została opublikowana po raz pierwszy. Po raz pierwszy również zamieszczono kolorowe zdjęcia tych części katedry ormiańskiej we Lwowie, które do dziś nie są udostępnione wiernym. W książce zostały szczegółowo omówione wschodnie ornamenty i detale architektoniczne, krzyże wotywne, chaczkary oraz średniowieczne malowidła ormiańskie, odkryte w niszy okiennej, secesyjne mozaiki Józefa Mehoffera, rozmieszczone w kopule, a także modernistyczne malowidła i witraże Jana Henryka Rosena, którymi ozdobiono ściany tej świątyni w okresie międzywojennym. Autor książki ustalił obecne miejsce przechowywania obrazu Matki Boskiej Ormiańskiej, który cieszył się szczególnym kultem w Kamieńcu Podolskim, a od lat 20. XX wieku był uważany za zaginiony. Niezwykła historia tego wizerunku  Pani Podola wraz z analizą stylistyczną i nowym datowaniem, a także dzieje innych cudownych obrazów z kościołów ormiańskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej zostały omówione w formie odrębnych przypisów. Ponadto opisano wszystkie ormiańskie płyty nagrobne, zachowane do dziś we Lwowie, Kamieńcu Podolskim i Żwańcu. Uwzględniono też nagrobki nie zachowane, lecz znane z wcześniejszych opisów. Większość pamiątkowych inskrypcji ormiańskich i łacińskich została przetłumaczona na język polski. W książce omówiono architekturę świątyń ormiańskich przed i po unii Ormian polskich z Kościołem rzymskim w XVII wieku oraz wyposażenie kościołów - w większości po II wojnie światowej zniszczone, zaginione lub rozproszone. Budynki świątyń ormiańskich pozostawione na Ukrainie i w Mołdawii, przebudowane lub adaptowane po wojnie, pełniły do niedawna różne funkcje, takie jak: magazyn ikon i rzeźb (katedra we Lwowie nadal pełni tę funkcję, jedynie jej część wschodnia została oddana wiernym przed wizytą papieża w 2001), sala wykładowa akademii milicyjnej (kościół Św. Krzyża we Lwowie - do dziś podzielony na dwie kondygnacje żelbetowym stropem), skład butelek po mleku (kościół w Horodence), sala gimnastyczna technikum gospodarstwa wiejskiego (Śniatyn), sala koncertowa filharmonii (Czerniowce), cerkiew prawosławna (Kuty, Stanisławów), kościół rzymskokatolicki (Żwaniec, Raszków), kinoteatr (Łysiec), kamienica mieszkalna (Łuck) itp. Kilka kościołów uległo całkowitemu zniszczeniu (kościół w Zamościu - zburzony przez Rosjan w XIX w., kościoły Św. Anny i Św. Jana Nissibeńskiego we Lwowie - zburzone przez Austriaków w XIX w., kościoły w Mohylowie i Kamieńcu Podolskim - wysadzone w powietrze na polecenie władz sowieckich w latach 30. XX w.). Autor książki, przeprowadziwszy żmudne badania archiwalne i terenowe, odtworzył pierwotny wygląd i wyposażene tych zapomnianych zabytków ormiańskich.

(fragment recenzji prof. dr hab. inż. arch. Anny Mitkowskiej)